Grondwetscommissies 1883-1983

Binnen dit project wordt onderzoek gedaan naar diverse soorten commissies voor grondwetsherziening. Deze zogenaamde grondwetscommissies vormen in Nederland een belangrijke schakel bij aanpassingen van de grondwet – het document waarin de voornaamste principes en spelregels van het Nederlandse staatsbestel zijn vastgelegd. De discussies binnen de zeventien te onderzoeken commissies geven inzicht in de (moeizame) politiek van grondwetsherziening, maar ook in veranderingen in het denken over politiek en samenleving.

De Nederlandse grondwet is niet alleen een van de belangrijkste bronnen voor het Nederlandse constitutionele recht, maar geeft tegelijk uitdrukking aan de basisprincipes waarop Nederland als natie berust. De oudste geschreven grondwet dateert van 1798 en is opgesteld voor de revolutionaire Bataafse Republiek. In 1814 kwam de eerste niet-republikeinse grondwet tot stand voor de Vereenigde Nederlanden. Wijziging van de grondwet is een ingewikkeld en moeizaam proces dat met veel staatsrechtelijke waarborgen is omringd. Niettemin is de grondwet in de afgelopen twee eeuwen diverse keren en soms ingrijpend herzien, onder meer in 1848, 1917 en 1983. Hoewel de regering verantwoordelijk is voor het in gang zetten van grondwetswijzigingen, is het gebruikelijk dat tevoren adviescommissies van politici en deskundigen worden ingesteld, die het proces voorbereiden en in hun rapportage concrete wijzigingsvoorstellen doen. Het debat dat in de grondwetscommissies wordt gevoerd, weerspiegelt op een gestructureerde manier sociale bewustwordings- en veranderingsprocessen op verschillende niveaus.

Het project heeft tot doel het archiefmateriaal dat samenhangt met de activiteiten van een aantal grondwetscommissies tussen 1883 en 1983 te ontsluiten, inclusief het voorstadium en het eventuele wetgevingstraject. De opdracht aan en samenstelling van de commissies en het uiteindelijke resultaat van het commissiewerk bieden zicht op de politieke context van het herzieningsproces. Het onderzoek beperkt zich niet tot ambtelijke archieven; persoonlijke collecties van allerlei betrokken actoren zorgen voor een bredere context en historisch kader.

Voorgaand onderzoek naar de Nederlandse grondwet

Het totstandkomen van de grondwet van 1814, de herziening van 1815 en die van 1848 werden in eerdere Huygens ING-uitgaven gedocumenteerd (zie hiervoor Ontstaan der grondwet en de correspondentie van Thorbecke). Daarom begint dit project met de grondwetscommissie onder voorzitterschap van J. Heemskerk Azn. (1883-1884) en eindigt het met de uitvoering van een aantal wijzigingen voorgesteld door de staatscommissie voorgezeten door J.L.M.Th. Cals en A.M. Donner (1983). In totaal worden zeventien (staats)commissies onderzocht. Het resultaat laat zien hoe gedurende een eeuw het constitutionele debat ‘achter de schermen’ werd gevoerd en is inhoudelijk van belang voor historici, juristen en andere geïnteresseerden in de politieke praktijk. Het stelt de onderzoeker in staat de gedachtenvorming over bepaalde thema’s (zoals onderwijs, kiesrecht of de positie van de vrouw) over een lange periode te volgen.

Het project bevat drie onderdelen:

De resultaten van deze eerste twee onderdelen zijn raadpleegbaar in de geïntegreerde Onderzoeksgids Grondwetscommissies 1883-1983.

Over de grondwet gesproken. 100 jaar constitutionele debatten brengt de mooiste fragmenten uit 100 jaar grondwetsdebat samen in vijf thematische hoofdstukken. Het is samengesteld door Karin van Leeuwen, Marijke van Faassen en Marielle Scherer en bestrijkt de debatten van de grondwetscommissies over mogelijke grondwetswijzigingen van 1880-1980. Veel van deze debatten zijn nog steeds relevant in het huidige tijdsgewricht. Daarom heeft Kors Visscher fragmenten uit deze vergaderingen voorgelegd aan Carla van Baalen, Pieter Derks, Ruud Koole, Ariejan Korteweg en Johan Remkes. Deze vijf vooraanstaande politiek commentators reflecteren op de fragmenten, de grondwet en de huidige politiek in het algemeen. Zijn blogs worden afgewisseld met blogs van de auteurs.

Lees hier het blog.

Onderzoeksprogramma Vertegenwoordiging en Bestuur in Nederland

Het project vormt een onderdeel van het door prof. dr. Ida Nijenhuis ontwikkelde programma Vertegenwoordiging en Bestuur in Nederland en is door het Huygens ING uitgevoerd in samenwerking met de Radboud Universiteit Nijmegen. Deze samenwerking resulteerde in 2013 in het proefschrift van Karin van Leeuwen, Uit het spoor van Thorbecke. Grondwetsherziening en staatsvernieuwing in Nederland, 1883-1983.

Het project wordt gesteund door het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en het Fonds Staatsman Thorbecke.